Friday, September 30, 2022

प्रेम गीत

 प्रेम गीत


एका नवथर प्रेयसीच्या मनातले प्रेम भाव तिने व्यक्त केले आहेत.... हिंदीमध्ये! त्यात अजून एक हलकंसं वळण म्हणजे ती बंगाली आहे आणि तिचा प्रियकर मात्र उत्तर प्रदेशात राहणारा आहे. त्यामुळे नकळत जरी ती तिच्या भाषेत गुणगुणत असली तरी त्याला कळावं म्हणून तिने तिचे प्रेम भाव मात्र त्याच्या बोली भाषेत व्यक्त केले आहेत. कंसामध्ये लिहिलेले शब्द जरी देवनागरी मधले असले तरी ते बंगाली आहेत.... आणि पहिल्या दोन ओळी; म्हणजे अंतराच; बंगाली भाषेत लिहिला आहे.

एक थोडा वेगळा प्रयत्न केला आहे. आवडला का नक्की सांगा!

मैं ना जानु.. हाय.. नाही जानु.. मेरी जान..
प्रित कैसे छुपानी...
(आमी जानी ना.. हाय.. ना जानि.. अमार जान..
किभाबे भालोभाशा लुकाते...)

कैसे कैसे प्रीत लगी तोरे संग पियरवा...
एक दिन बात कहे हम मन का...
झुके नैनं... पलके हसी झुटीनवा...
कलाई मोरी तरसे... धडके जियरवा...

मै ना जानु.. हाय.. नाही जानु.. मेरी जान..
प्रित कैसे छुपानी...
(आमी जानी ना.. हाय.. ना जानि.. अमार जान..
किभाबे भालोभाशा लुकाते...)

भये हम बावरी.. हसे जब कोई... ली
देख ना ले मोहें... सखींया मोरी...
छुप छुपाए हम दिल को समेटी..
राह देखे तुमरी... सांज-सवेरी...

मै ना जानु.. हाय.. नाही जानु.. मेरी जान..
प्रित कैसे छुपानी...
(आमी जानी ना.. हाय.. ना जानि.. अमार जान..
किभाबे भालोभाशा लुकाते...)


तुम बिन कैसे रैन बिताऊ...
जले मोरा जियरा... कैसे बुझाऊं..
कहुं क्या अब हम.. हमरी सखी संग...
छुपे ना बात जब वो रहे नित संग...

मै ना जानु.. हाय.. नाही जानु.. मेरी जान..
प्रित कैसे छुपानी...
(आमी जानी ना.. हाय.. ना जानि.. अमार जान..
किभाबे भालोभाशा लुकाते...)

Friday, September 23, 2022

फिल्म लेखन आणि निर्मितीच्या निमित्ताने

फिल्म शूट या विषयावर मी कधी लिहीन असं मला वाटलंच नव्हतं. खरं सांगायचं तर राजकीय क्षेत्रात देखील काम करेन असा विचार देखील मी कधीच केला नव्हता... हे देखील तितकंच खरं! मात्र गेली दहा वर्ष मी काम केलं आहे. पण प्रामाणिकपणे सांगायचं तर ते माझं क्षेत्र नाही. म्हणूनच माझ्यासारखा स्वभाव असणारी व्यक्ती पराग सारखा खांबीर आधार असेल तरच काम करू शकेल या क्षेत्रात; हे लक्षात आलं आणि मग पक्का निर्णय घेतला की या क्षेत्रातून बाहेर पडायचं. पण मग पुढे काय करायचं ते मात्र ठरवलं नव्हतं. त्याचवेळी कधीतरी एकदा श्री. राहुल अगस्ती (फॅशन डिझायनर) यांनी मला माझ्या एका कथेसाठी विचारलं... आणि मग एक वेगळाच प्रवास सुरु झाला. त्या प्रवासाचं फलित म्हणजे मी आता माझी फिल्म निर्मिती कंपनी सुरू केली आहे.

सध्या 'Right Brain' या माझ्या निर्मिती कंपनी अंतर्गत दुसऱ्या फिल्मचं शूट सुरू आहे. माझी पहिली निर्मिती भय/ रहस्य कथेवर आधारित होती. त्यावेळचे काही फोटो....







आता मात्र एका पस्तिशीमधल्या पती-पत्नीच्या भावनिक गुंतावूनकीची प्रेम कहाणी; असा विषय आहे माझ्या दुसऱ्या फिल्मचा. या येणाऱ्या फिल्मच्या शूटचे काही फोटो .....






पण तसं बघितलं तर माझ्या कथेवर निर्मित होणारी ही चौथी फिल्म आहे. 'लालीची गोष्ट' या माझ्या कथेतील केवळ काही भागावर पहिली फिल्म शूट झाली होती 2018 मध्ये. त्यानंतर भर कोव्हिड काळात दहा मिनिटांची दुसरी शॉर्ट फिल्म 'स्टुडिओ अपार्टमेंट' केली. अर्थात हे दोन्ही सिनेमे म्हणजे केवळ एक प्रयोग होता. त्यावेळी मी कधीच असा विचार नव्हता केला की मी स्वतः फिल्म निर्मिती क्षेत्रात काही करेन.

माझी पहिली व्यावसायिक फिल्म 'एपिलॉग' ही जुलै 2022 ला फिल्लम् बाज फिल्म कंपनी या YouTube चॅनेलवर रिलीज केली. आजवर जवळ जवळ एक लाखांच्यावर views आहेत या फिल्मला. एक भय/ रहस्य कथा असूनही इतके जास्त views असणं मला खूप आनंद देऊन गेलं. अर्थात एक फिल्म लिहून, शूट करून रिलीज करणं हा एक वेगळाच अनुभव आहे.

कथा लिहिताना आपण केवळ वाचकांच्या मनाचा विचार करतो. पण प्रेक्षकांची मानसिकता वेगळी असते. मूलतः सिनेमा हे दृक्श्राव्य माध्यम. वाचक एखादा संवाद वाचताना त्या संवादातील व्यक्तिमत्व भाव कसे व्यक्त करत असतील याची त्यांच्या मनात कल्पना करतात. मात्र सिनेमामध्ये ते प्रेक्षकांना दिसतं. त्यामुळे त्यांना स्वतःचा विचार करण्याचं स्वातंत्र्य नसतं. आजवर हे मला सोपं वाटत होतं. पण आता मी स्वतःच सिनेमाच्या दृष्टीने कथा लिहायला लागले आहे त्यावेळी लक्षात येतं आहे की आपल्या मनातले भाव तंतोतंत जर प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवायचे असतील तर लेखक म्हणून खूप जास्त विचार करायला हवा.

कथा लेखक आणि वाचक हा थेट संवाद असतो; याउलट सिनेमासाठी लिहिणं हा अनेक माध्यमातून प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवायचा विचार असतो. लेखक आणि दिग्दर्शक यांचा सुसंवाद ही यशस्वी सिनेमाची पहिली पायरी. दुसरी पायरी म्हणजे दिग्दर्शक आणि अभिनेते यांचा सुसंवाद. अर्थात यामध्ये जोपर्यंत दिग्दर्शकला मान्य होत नाही तोपर्यंत अभिनेत्यांना तोच तो अभिनय आणि संवाद परत परत करावा लागतो. म्हणूनच कदाचित या क्षेत्रात दिग्दर्शकचं महत्व अनन्यसाधारण आहे. अर्थात अभिनेते हे खरे संवाद साधक आहेतच; त्यामुळे ते तिसरी पायरी आहे. लेखक आणि दिग्दर्शकाला जे सांगायचं असतं ते अभिनेते त्यांच्या संवादातून सांगतात.... आणिअनेकदा संवाद नसताना त्यांनी त्यांच्या चेहेऱ्याने बोलणे अत्यावश्यक ठरते. शेवटची पायरी म्हणजे एडिटिंग. अभिनेत्यांनी जे कॅमेरा समोर दाखवलं असतं; ते योग्य पद्धतीने कट करणं देखील तितकंच आवश्यक असतं. सगळी मिळून आलेली भेळ मग तिखट, आंबट, गोड असते... ती मायबाप प्रेक्षकांच्या सोमर ठेवली जाते.

कितीतरी मोठं टीम वर्क आहे हे. एका कुटुंबासारखं काम करणारं. काही हट्टी, काही फक्त सांगकामे आणि काही इच्छा असूनही केवळ गरजेपोटी पडेल ते काम करणारे... सगळे एकत्र येतात एका सुंदर कलाकृतीसाठी. 


Friday, September 16, 2022

गच्ची (गूढ कथा)

 गच्ची


"साब आप रोज टेरेसपे क्यो जाते है?" गंगारामने जिना चढणाऱ्या पुनीतला प्रश्न केला. त्याच्याकडे बघत डोळा मारून पुनीत म्हणाला; "वर्जिश करने को गंगा. और क्यो जाऊंगा?" त्याचं उत्तर ऐकून हसत हसत गंगाराम जिना उतरून गेला. एकदा तो गेला त्या दिशेने बघून पुनीतने गच्चीचा दरवाजा उघडला.

आत पाऊल टाकल्या टाकल्या त्याने प्रीतकडे बघितलं; तिने देखील त्याच्याकडे बघितलं. दोघेही एकमेकांकडे बघून ओळखीचं हसले. शोर्ट्स, क्रॉप टॉप घातलेली प्रीत आज तर बेफाम सुंदर दिसत होती. तिने तिचे उडणारे केस गोल फिरवून क्लीपने वर बांधले होते. हातात सिगरेट आणि समोर बिअरचा ग्लास ठेऊन तिने लापटॉपमध्ये डोकं खुपसलं होतं. पुनीतने हातातले डंबेल्स एकदा तोलले आणि व्यायामाला सुरवात केली.

पुनीतला त्या multi-stored इमारतीमध्ये रहायला येऊन जेमतेम पंधरा दिवस झाले होते. तो त्याच्या मित्राच्या फ्लॅटमध्ये राहात होता. पुनीतची इथे बदली झाली तेव्हा कुठे राहायचं हा मोठा प्रश्न होता त्याला. त्याने त्याच्या मित्राला फोन केला होता कुठेतरी भाड्याने घर मिळेल का विचारायला. तर मित्र म्हणाला त्याचा स्वतःचा फ्लॅट रिकामा होता. त्याला तो विकायचाच होता... जोपर्यंत विकला जात नाही तोपर्यंत पुनीतने रहायला हरकत नाही असं तो म्हणाला. एकदा तिथे पोहोचलं की घर शोधता येईल असा विचार करून पुनीतने फारसे आढेवेढे न घेता मित्राच्या फ्लॅटमध्ये राहायचं मान्य केलं.

फ्लॅट फर्निश होता आणि पुनीत एकटाच होता... त्यामुळे तसा काहीच प्रश्न नव्हता. ज्या दिवशी तो राहायला आला त्याच दिवशी त्याने प्रीतला बघितलं होतं. त्याच्याच मजल्यावर बाजूच्या फ्लॅटमध्ये ती राहात होती. तिच्याकडे बघूनच लक्षात येत होतं की एकदम बिनधास्त मुलगी असावी ती. पाहिले काही दिवस तर ती पुनीतकडे बघायची देखील नाही. पण मग एकदा ऑफिसमधून परत येऊन पुनीत त्याच्या फ्लॅटचं दार उघडत होता त्यावेळी त्याला प्रीत गच्चीच्या दिशेने जाताना दिसली. अंदाज घेण्यासाठी तो पटकन फ्रेश होऊन गच्चीत गेला.

प्रीत गच्चीत एका बाजूला बसली होती. समोर एक पेग भरलेला होता. शोर्ट्स आणि टी शर्ट घातलेली हातात सिगरेट असलेली प्रीत संध्याकाळच्या उतरत्या उन्हात अप्रतिम सुंदर दिसत होती. डोळ्याच्या एका कोपऱ्यातून तिच्याकडे बघत पुनीत उगाच इकडे तिकडे फिरत राहिला. प्रीतने एक-दोनदा मान वर करून त्याच्याकडे बघितलं. पण कोणताही रिस्पॉन्स दिला नाही. थोड्यावेळ timepass करून पुनीत खाली उतरला. थोड्या वेळाने जिन्यात पायांचा आवाज आला म्हणून पुनीतने फ्लॅटचा दरवाजा उघडला तर गंगाराम वॉचमन गच्चीचा जिना उतरून खाली येत होता.

"अरे गंगाराम तू क्या कर रहा था उपर?" पुनीतने गंगारामला विचारलं.

"हम क्या करेंगे साब? पानी का टाकी भर गया था. वो ऑटोमॅटिक पंप बंद पड गया है ना तो पंप बंद करने को उपर गया था. वैसे मुझे भी उपर जाने को अच्छा नही लागता. लेकीन क्या करने का? अपना तो नौकरी ही ऐसा है ना!" गंगाराम म्हणाला.

"क्यो रे. क्यो अच्छा नही लगता?" पुनीतने गंगारामला विचारलं. त्याला प्रीत बद्दल माहिती घ्यायची होती. पण डायरेक्ट कसं विचारायचं असा विचार करून त्याने आड मार्गाने प्रश्न करायला सुरवात केली.

"अरे साब. अब क्या बोलू? वो आपके बाजूवाले फ्लॅट की मॅडम के कारण ही तो ना..... पेहेले तो शाम को बच्चे भी खेलने को जाते थे. अब किसिकी मम्मी लोग नही भेजती उप्पर. दादा लोग तो सिर्फ मॅडम को देखने को जाते थे. लेकीन फिर एक बार प्रीत मॅडम के husband ने इतना तमाशा किया के सब लोग उपर जाना छोड दिये." गंगाराम खिशातून सिगरेट काढून शिलकवत म्हणाला.

"क्या बात कर रहे हो यार? शादी होगयी है क्या उसकी?" प्रीतच्या नवऱ्याचा उल्लेख ऐकून एकदम सरळ उभं राहात पुनीत म्हणाला.

"अभि क्या बताउं साब? रोज पिके आता था. फिर वो ही गालिगलोच, झगडा. फिर मॅडम उपर जाके बैठ जाती थी. सिगरेट मेरेसे ही मंगवाती थी ना. अच्छी खासी उपर की कमाई होती थी. उनके कारण ही तो ये ब्रँड की सिगरेट की आदत पड गयी. " गंगाराम म्हणाला.

"तो अब?" पुनीतने अंदाज घ्यायला विचारलं.

"अब क्या साब? अब फोन नही आता... और ये आदत नही जाती." अर्धी सिगरेट बुझवून खिशात ठेवत गंगाराम लिफ्टच्या दिशेने वळला.

अजून काही प्रश्न विचारला तर आगाऊपणा वाटेल म्हणून पुनीतने फ्लॅटचं दार लावून घेतलं.

त्याच दिवशी रात्री पुनीतला झोपेतून जाग आली. शेजारच्या घरातून जोरजोरात भांडल्याचा आवाज येत होता. पुनीतने काय बोलणं चाललं आहे ते समजून घ्यायचा खूप प्रयत्न केला. पण प्रीत आणि तिचा नवरा नक्की काय बोलत होते ते त्याला कळलं नाही. थोड्या वेळाने त्यांच्या फ्लॅटचा दरवाजा जोरात आपटल्याचा आवाज आला त्याला. पुनीत घाईघाईने त्याच्या फ्लॅटच्या मुख्य दरवाजा जवळ गेला. त्याला गच्चीच्या दिशेने पावलं वाजलेली कळली. तो दार उघडणार होता इतक्यात परत बाजूच्या फ्लॅटचा दरवाजा वाजला आणि पुनीत थबकला. 'आत्ता उगाच रिस्क नको' असा विचार करून तो मागे वळला आणि जाऊन झोपून गेला.

***

दुसऱ्या दिवशी पुनीत गच्चीत गेला तर त्याच त्या ठराविक कोपऱ्यात प्रीत बसली होती. तेच शॉर्टस आणि टी शर्ट, बिअर ग्लास, सिगरेट आणि लॅपटॉप. पुनीतच्या लक्षात आलं की ही रोज संध्याकाळी वर येऊन बसते. बहुतेक ही येते त्यावेळी कटकट नको म्हणून इतर कोणीच येत नाही. मग मात्र पुनीतने देखील स्वतःसाठी रुटीन ठरवून टाकलं. ऑफिसमधून आल्यावर तो रोज गच्चीमध्ये व्यायाम करायला जायला लागला. काही दिवसांनी प्रीत आणि पुनीतला एकमेकांच्या गच्चीत असण्याची सवय झाली. दोघेही अधून मधून एकमेकांमडे बघून हसायला लागले.

असेच काही दिवस गेले. अधून मधून शेजारच्या घरातून भांडणाचे आवाज यायचे पुनीतला. पण रात्रीच्या वेळी रिस्क नको म्हणून तो गप राहायचा. मात्र एक दिवस पुनीत हिम्मत करून प्रीत जवळ गेला.

"Hi. Am punit. I stay just the next door." प्रीतच्या दिशेने शेकहॅन्ड करण्यासाठी हात पुढे करत तो म्हणाला.

"I know..." प्रीत हसत म्हणाली.

"What do u know?" गोंधळून पुनीतने विचारलं.

"That u stay next door...!?" अजून काय अशा आवाजात प्रीतने उत्तर दिलं.

"Oh! My bad. I thought you know me even otherwise." ओशाळवाण हसत पुनीत म्हणाला.

असेच काही क्षण गेले. आता पुढे काय?

"Guess you are very health conscious. आपको रोज excercise करते देखती हूं. ऑफिस के बाद भी इतनी energy रेहेती है ये बडी बात है. That's amazing." प्रीत स्वतःच बोलायला लागली. त्यामुळे पुनीतला हायसं वाटलं.

"Yup. I have always been conscious about my work outs. कूच भी हो... exercise तो मै करता ही हूं. That's why have a very strong ......." शेवटचा शब्द मुद्दाम अर्धा सोडला त्याने. लपटॉपमधून मान वर करत प्रीतने त्याच्याकडे बघितलं.

"Strong body....." तो घाबरून पटकन म्हणाला.

"Oh yaah.... I can see that. What else is....." प्रीत देखील तेवढीच स्मार्ट होती. तिने देखील वाक्य अर्ध तोडलं.

"Else....!?" पुनीतचा गोंधळ उडालेला त्याच्या चेहेऱ्यावर पूर्ण दिसत होता. तो बघून प्रीतला हसायला आलं. हसत हसत तिने म्हंटलं; "I was generally asking you... as what else is happining around?"

"Oh... I thought...." पुनीत मोठा निश्वास टाकत म्हणाला.

"You thought?!" तिचा स्वर अजूनही मिश्किल होता.

"Oh! Nothing... nothing..." पुनीत सारवासारव करत म्हणाला.

"If anything more than your body is strong.... I would ......" प्रीत पुनीतची कळ काढायची थांबत नव्हती.

"What... हं???" पुनीत अस्वस्थ होत म्हणाला आणि प्रीत खळखळून हसली.

हसताना प्रीत अप्रतिम सुंदर दिसत होती. तिच्या चेहेऱ्यावर मावळत्या सूर्याची किरणं रंगाळत होती. त्यामुळे तिचे पिंगट डोळे अजूनच मधाळ दिसत होते. पुनीतला स्वतःला कळायच्या अगोदर त्याने प्रीतला एकदम जवळ घेतलं होतं. दोघेही एकमेकांच्या मिठीत विसावले. असेच काही क्षण गेले आणि पुनीत भानावर आला. त्याची मिठी सैलावली आणि प्रीतने डोळे उघडले.

"Oh... Guess I should get going." पुनीतकडे न बघता प्रीतने तिचं लॅपटॉप उचललं आणि ती निघाली.

ती जेमतेम गच्चीच्या दाराकडे पोहोचली असेल आणि पुनीत म्हणाला; "It's fullmoon today. Having chilled beer in cool breezy terrace is real fun. I love to have one today."

प्रीतने थबकून मागे वळून बघितलं आणि खूप गोड मधाळ हसली ती.

पुनीतला बिअरचा घोट घेताना खात्री होती की प्रीत नक्की येणार गच्चीवर. त्याचा ग्लास अर्धा संपला आणि गच्चीचं दार वाजलं. पांढरा शुभ्र नेटचा गाऊन घालून प्रीत दारात उभी होती. तिला बघून पुनीत हरवून गेला. प्रीतला मिठीत घेण्यासाठी तो एकदम पुढे आला आणि त्याचा हात लांब करत हसत प्रीत म्हणाली; "I thought u had invited me to have beer." आणि पुनीत एकदम ओशाळला.

"Oh! Of course! See this! It's real child. Had kept in fridger for a while to get real chilled." प्रीतसाठी ग्लास भरत तो म्हणाला.

"So? Still work from home?" चिअर्स करताना पुनीतने प्रीतला प्रश्न केला.

"Yah... If u say so." दूर नजर लावत प्रीत म्हणाली आणि तिने एक मोठ्ठा घोट घेतला. "Forget about me. Tell me about you." ती एकदम मोकळेपणी हसत म्हणाली.

"What about me? Got transfered here. Where to stay was a big question. This is my friend's flat; he wants to sell. Till then he allowed me to stay here. So here I am." पुनीत म्हणाला.

बहुतेक प्रीतचं पुनीतच्या बोलण्याकडे लक्षच नव्हतं. "I just love this full moon night. कितना सुकून होता है ना." तिच्या अप्रतिम सौंदर्याकडे बघत पुनीतने केवळ एक हुंकार दिला.

"एक बात पुछु प्रीत?" पुनीतने काहीसं खाकरून तिच्याकडे बघत प्रश्न केला.

"पुछो ना. इतना फॉर्मल क्यो बनते हो." हसत प्रीत म्हणाली.

"प्रीत... मै तुम्हारा और तुम्हारे पती का झगडा रोज सूनता हूं. अगर तुम चाहो तो मुझे बता सकती हो क्या बात है. मै तुम चाहो तो मै तुम्हे मदत कर सकता हूं." पुनीत म्हणाला.

"अब कूच नही हो सकता पुनीत." एक मोठा निश्वास टाकत प्रीत म्हणाली.

"क्यो? क्यो कूच नही हो सकता? प्रीत तुम्हारे जैसे indipendent लाडकी ने एसी बाते नही करनी चाहीये. क्या वो मारता भी है?" पुनीतने तिला हळुवार आवाजात विचारलं.

प्रीतने मानेनेच हो म्हंटलं आणि मान खाली घातली.

"तो फिर क्यो रहती हो उसके साथ?" पुनीतने तिचा हात हातात घेत तिला स्वतःकडे वळवत विचारलं.

प्रीत काही एक न बोलता मान खाली घालून उभी होती. पुनीतने हलकेच तिच्या हनुवटीला धरून तिचा चेहेरा वर केला. चांदण्यामध्ये नहाणारं अप्रतिम शिल्प होतं त्याच्या समोर. न राहावून प्रीतचं चुंबन घेण्यासाठी पुनीत पुढे झाला आणि प्रीतने लाजून परत मान खाली घातली. पुनीत मंदसं हसला आणि प्रीत देखील. पुनीतने तिला हलकेच जवळ घेतलं आणि दोघेही बरसणाऱ्या चांदण्यामध्ये नाहात उभे राहिले. असा किती वेळ गेला कोण जाणे... दोघे एकमेकांपासून लांब झाले आणि प्रीत हलकेच उडी मारून गच्चीच्या कठड्यावर बसली.

"Oh. Hey get down please. It's risky." तिचा हात धरून तिला खाली उतरायचा आग्रह करत पुनीत म्हणाला.

खळखळून हसत प्रीतने विचारलं; "क्यो डरते हो क्या?"

तिला खाली उतरवायचा प्रयत्न चालू ठेवत पुनीत म्हणाला; "डरने की बात नही है प्रीत. हम दोनोने बिअर पी रखी है. थोडा इधर उधर हो गया तो....."

खसकन त्याचा टी शर्ट धरून त्याला स्वतःकडे ओढत प्रीत म्हणाली; "थोडा इधर उधर हो गया तो पुनीत?"

तिच्या मधाळ डोळ्यात हरवून जात पुनीत म्हणाला; "तो..... nothing...."

प्रीतच्या डोळ्यात हरवलेला पुनीत त्याच्याही नकळत गच्चीच्या कठड्यावर बसला होता. प्रीत त्याच्या मिठीत होती. स्वर्ग याहून काही वेगळा असूच शकत नाही असं त्याला वाटत होतं.

"प्रीत.... I just can't believe that you are in my arms." तिला अजून घट्ट जवळ घेत पुनीत म्हणाला. प्रीतीचा चेहेरा देखील समाधानाने फुलला होता.

"पुनीत.... मै एक बात पुछु?" मिटल्या डोळ्यांनी समाधानी चेहऱ्याच्या प्रीतने पुनीतच्या मिठीत असताना त्याला प्रश्न केला.

"Now you are being formal my love." पुनीत म्हणाला.

त्याच्या मिठीतुन दूर होत त्याच्या डोळ्यात डोळे घालून प्रीतने त्याला विचारलं; "पुनीत.... शादी करोगे मुझसे?"

............... आणि त्या प्रश्नाने पुनीत पूर्ण घाबरून गेला.

"शादी?" त्याच्या तोंडून कसे बसे शब्द बाहेर पडले.

"हा! शादी!" प्रीत म्हणाली.

"प्रीत.... शादी?" पुनीतला काय बोलावं सुचत नव्हतं.

"क्यो पुनीत? तुम्हे मै पसंद हूं न?" प्रीतचा आवाज थोडा तीव्र झाला होता.

"हा.... पसंद हो प्रीत.... लेकीन शादी?" पुनीत तेच तेच परत परत बोलत होता.

"Exactly.... पुनीत.... शादी का नाम सूनते ही होश मे आए तुम. You too are same like all other men I have seen. तुम लोग लडकी का सिर्फ शरीर जानते हो. And exactly that's what I hate the most." बोलताना प्रीतचा आवाज मोठा व्हायला लागला होता... इतका मोठा की चरकायला लागला.

बिअरची नशा.... भणाणलेला वारा.... आणि प्रीतचं टिपेच्या आवाजातलं बोलणं... पुनीतला काय होतंय कळेनासं झालं....

"बोलो शादी करोगे.... पुनीत बोलो.... बोलो ना.... शादी करोगे...." प्रीत तेच तेच परत बोलत होती.

"No... that's not possible Preet. Am already married." पुनीतच्या तोंडून शब्द बाहेर पडले आणि त्याच क्षणी प्रीतने त्याला गच्चीवरून ढकलून दिलं......

.......................... पुनीत मोठ्याने ओरडत उठला होता. त्याच्या समोर गंगाराम अर्धी जळालेली सिगरेट पेटवत उभा होता.

"उठो साब. अब समझें इधर कोई क्यो नही आता? जाओ साब.... जाओ अपने रास्ते."

असं म्हणून पुनीतच्या दिशेने एक कुत्सित हास्य फेकून गंगाराम गच्चीचं दार उघडून खाली उतरला.

समाप्त

Friday, September 9, 2022

वासंतीचं स्वप्न (भाग 3)

 वासंतीचं स्वप्न

भाग 3


भाग 2

तो गेला त्या दिशेने बघत आत्या म्हणाली; "पहा बरं वहिनी.... दोन दिवस नाही झाले मोठा भाऊ जाऊन तर वहिनी वरून वासंती झाली ती या नंदनसाठी. मला काय? मी आपलं तुमचं काम सोपं व्हावं म्हणून बोलत होते. ठेऊन घ्यायची असेल ही आग घरात तर ठेवा. मी कोण काही बोलणारी? आण्णा सारखी तेराव्याला येऊन जाईन झालं." असं म्हणून आत्या देखील आत निघून गेली.

वासंतीच्या खोलीत तिची आई गेली. बघते तर वासंती भरतकाम करत बसली होती. "हे काय करते आहेस वासंती? बाहेर तुझ्यावरून वादळ पेटलं आहे आणि तू इथे शांतपणे भरत काम करत बसली आहेस?" बोलताना आईच्या डोळ्यात पाणी उभं राहिलं.

आईकडे शांतपणे बघत वासंती म्हणाली; "मग काय करू मी आई? माझ्याबद्दल बोलताना मला किमान ऐकण्यासाठी तरी बाहेर बोलवावं असंही कोणाला वाटलं नाही. मग किमान मी माझं मन रमेल असं काहीतरी करते न."

तिच्या जवळ जात आई म्हणाली; "कसं होणार ग तुझं पुढे वासंती? पूर्ण आयुष्य पडलं आहे तुझं तुझ्या समोर. पोरी... काय फुटकं नशीब घेऊन जन्माला आलीस ग?"

वासंतीने हातातलं काम बाजूला ठेवलं आणि आईकडे शांत नजरेने बघितलं आणि म्हणाली; "आई, माणसांच्या चुकीच्या निर्णयाचं खापर आपण नशिबावर फोडणं कधी बंद करणार ग?"

"म्हणजे?" नकळून आईने विचारलं.

"आई, एकोणीस वर्ष हे लग्नाचं वय नाही. या आजच्या काळात तर नक्कीच नाही. त्यात शिकायची इच्छा असताना शिकू न देणं चूकच. तुमच्याकडे पैसे नव्हते हे मान्य... पण म्हणून दुसरे मार्गच नव्हते असं नाही. ग्रंथाळ्यातल्या काकांनी बाबांना सांगितलं होतं की मुलींनी शिकावं म्हणून अलीकडे सरकार कितीतरी योजना आणत आहे; पण दुर्दैवाने बाबांची मानसिकता नव्हती. दादा म्हणाला आणि लग्न ठरवून टाकलं त्यांनी. हा... लग्नानंतर नवरा गेला हे मात्र नशीब. पण मग इतक्या लहान वयाच्या मुलीला आता पुढे काय करायचं आहे हे तिला न विचारता तिच्या आयुष्याचा निर्णय असे लोक घेणार जे फक्त लग्नाला जेवायला आले होते? आणि म्हणणार काय... तर मुलीचं नशीब फुटकं." शांतपणे परत भरतकाम करत वासंती म्हणाली. तिचं बोलणं आईला पटत देखील होतं आणि सामाजिक बंधनाची जाणीव देखील मनाला टोचत होती.

तिसऱ्या दिवशी काका, आत्या आणि त्यांच्या घरातले सगळे निघाले. निघताना तेराव्याला येतो. काही मदत लागली तर कळवा. असं औपचारिक बोलणं झालं. ते सगळे गेले आणि वासंतीचा भाऊ आईसमोर येऊन उभा राहिला.

"मला निघायला हवं. तिकडे कामं पडली आहेत सगळी. तू थांब हवं तर तेराव्या पर्यंत. पण मग मात्र माघारी ये. घरची कामं सुलेखाला एकटीला आवरत नाहीत. मदत नसेल तर ती आजारी पडेल." आईकडे बघत तो म्हणाला.

काय बोलावं आईला सुचेना. वासंतीच पुढे झाली आणि म्हणाली; "दादा, माझं राहूदे... पण आईचा थोडा तरी विचार कर. तिच्या तरण्या ताठ्या मुलीचा नवरा वर्ष पूर्ण व्हायच्या आत गेला आहे. मुलीचं कसं होणार या चिंतेत ती आहे. तुला मात्र फक्त तुझे प्रश्न दिसतात का रे?" वासंतीचं बोलणं तिच्या भावाला चांगलंच झोंबलं.

"ए अवदसे गपते का? काळ्या तोंडाची अपशकुनी आहेस तू. आमचं सगळं छान चाललं होतं आणि अचानक जन्म घेतलास. इतकी लहान नणंद म्हणून मला मुली सांगून येईनात. त्यात बाबा रिटायर्ड झाले; तरी तुला शिकवत राहिले. कुठून आणणार होते ते पैसे? मग माझ्या वाटणीचे पैसे तुझ्यावर उडवायला लागले. शेवटी मीच ती उधळपट्टी बंद करून तुझं लग्न लावून दिलं म्हणून बरं. गेलेच न ते अगोदरच. सगळी जवाबदारी माझ्यावर सोडून? आणि आईचं काय सांगतेस मला? मी काही तिच्यावर सगळं काम लादत नाही. तिनेच अति हौसेने ती झाडं लावून ठेवली आहेत; त्याची उस्तवारी फक्त तिने करावी. इतकीच माफक इच्छा आहे माझी. च्यायला, पण तुला का सांगतो आहे हे सगळं मी? हे बघ वासंती... तुझं लग्न करून दिलं आणि तुझा आमचा संबंध संपला. आता तू आणि तुझं सासर काय ते बघून घ्या. आई परत येताना तुला घेऊन आली न... तर दोघींना घरातून हाकलून देईन. समाजलात?" एकदम उसळून वासंतीचा भाऊ बोलला आणि तसाच निघून गेला.

वासंतीने अपेक्षेने आईकडे बघितलं. पण आईची खाली गेलेली मान वर येत नव्हती. वासंतीने सुस्कारा सोडला आणि ती खोलीतून बाहेर पडली.

दुसऱ्या दिवशी वासंती तयार होऊन बाहेर पडली. तिची आई कुठल्यातरी कामात घरात होती. त्यामुळे आईला काही कळलं नाही वासंती बाहेर निघाली आहे. सासू मात्र समोरच सोफ्यावर बसली होती. तिने वासंतीला समोर बघताच विचारलं; "कुठे निघाली तुमची स्वारी?" सासूच्या नेहेमीच्या आवाजापेक्षा वेगळा आवाज होता तो. वासंतीला सगळं कळत होतं. पण आता यासगळ्याची सवय व्हायला हवी; असा विचार करून तिने शांतपणे उत्तर दिलं; "जरा मार्केटला जाऊन येते." "असं काय आणायचं आहे मार्केट मधून?" सासूने काहीसं संशयाने विचारलं. "माझा साबण संपला आहे." वासंती म्हणाली. "अग, मग त्यासाठी तू कशाला जाते आहेस? नंदन आणून देईल..." सासू म्हणाली. "पण मला अजूनही अशाच काही वस्तू हव्या आहेत सासूबाई. तो पुरुष आहे. त्याला नाही कळणार. मलाच जावं लागेल." वासंती म्हणाली. "अग, असं असेल तर तुझी आई जाईल की. मग तर तुला तुझ्याजवळचे पैसे पण खर्चायला नकोत. तीच देईल पैसे. आता तुला देखील जपून पैसे खर्च करावे लागणार आहे न. सचिन जे काही देऊन गेला होता ते सांभाळून वापर हो. त्याचे इन्शुरन्सचे येतील ते तुलाच देऊ आम्ही. पण त्याला खूप महिने लागतील. तोपर्यंत तुझ्या जवळ जे आहेत तेच तुला तुझ्या खर्चासाठी पुरवायचे आहेत." सासू म्हणाली. सासू असं काही म्हणेल याची कल्पना वासंतीला नव्हती; तिच्या डोळ्यात एकदम पाणी उभं राहिलं. पटकन वळून ती तिच्या खोलीत गेली.

जेवायची वेळ झाली तशी तिची आई तिला बोलवायला आली. "वासंती, चल बेटा जेवायला." अगदी मऊ आवाजात आई म्हणाली.

"आई, मी थोड्या वेळापूर्वी मार्केटला जायला निघाले होते." वासंती म्हणाली.

"अग? असं काय हवं होतं?" आईने तिला आश्चर्याने विचारलं.

"तसं महत्वाचं काही नव्हतं आई... पण मला मोकळा श्वास घ्यायचा होता. हे असं सतत दुःखात राहाणं मला जमत नाहीये आई." वासंती म्हणाली.

"अग, मग गच्चीत जा. मागच्या दारातल्या झाडांना पाणी घालायला जा. तिथे आहे की मोकळी हवा... घे हवा तितका श्वास." आई अगदी सहज आवाजात म्हणाली.

आईचं बोलणं ऐकून वासंतीला अजूनच वाईट वाटलं. "तुला खरंच कळत नाहीय का ग आई? का उगाच न कळल्याचं नाटक करते आहेस?" वासंती काहीसं वैतागून म्हणाली.

आईला खरंच कळलं नव्हतं की ती असं काय बोलली की वासंतीला अजून वाईट वाटलं. आई वासंतीच्या शेजारी बसली आणि म्हणाली; "वासंती, मी एका लहान गावात राहिलेली अडाणी बाई आहे. त्यात तुझ्या माझ्या वयात बरंच अंतर आहे; हे तू समजून घ्यावसं असं मला वाटतं ग. तुझ्या वडिलांना तू काय म्हणते आहेस ते कळायचं ग. मला कधीच नाही कळलं. ते होते तोवर तेच तुझ्या बाबतीतले सगळे निर्णय घेत होते. ते गेले अचानक.... आणि मी तुझ्या भावावर अवलंबले. मी म्हणजे कायम आधार शोधणारी वेल आहे वासंती. मला माझे असे विचारच नाहीत. त्यामुळे तू घरी आली होतीस; त्यावेळी देखील तू जे काही बोललीस ते पटलं असलं तरी त्याप्रमाणे मी वागूच शकणार नाही.... काल तू जे बोलत होतीस ते पटत होतं; पण खरं सांगू तर मला जनमानसाची लाज आणि भीड जास्त आहे ग. आत्ता देखील तू नक्की काय म्हणायचा प्रयत्न करते आहेस; ते मला कळत नाहीय. मला नीट सांगशील का?"

वासंतीला आईची एकदम कीव आली. आपण आईचा एक स्त्री म्हणून कधीच विचार केलेला नाही; हे एकदम जाणवलं वासंतीला. तिच्या डोळ्यात पाणी उभं राहिलं. तिने आईचा हात हातात घेतला आणि म्हणाली; "आई, मी देखील तुला समजून घेण्यात कमी पडले आहे. तू आहेस आणि असशील.... इतकं तुझं असणं मी गृहीत धरत गेले. तुला स्वतःचं अस्तित्व 'स्वत्व' आहे याची जाणीवच नाही झाली मला. चुकलंच माझं. पण आता माझ्याकडून तरी अशी चूक नाही करणार मी. अर्थात हे म्हणताना मी नक्की काय करणार आहे; ते माझं मला देखील माहीत नाही.... तरीही..."

आईने देखील वासंतीचा हात प्रेमाने हातात घेतला आणि म्हणाली; "बेटा, आई असतेच कायम असण्यासाठी... त्यामुळे तिच्या असण्याचा वेगळा विचार तुम्ही मुलांनी करावा अशी तिची अपेक्षाच नसते... फक्त तुम्ही प्रेम करावं इतकंच तिचं म्हणणं असतं. बरं, ते जाऊ दे. तुला का घुसमटतं आहे? डॉक्टरला बोलवायला हवं का?"

वासंती आईच्या शेवटच्या प्रश्नाने हसली आणि म्हणाली; "अग मोकळा श्वास म्हणजे... हे बघ; श्वास तर मी इथे या खोलीत देखील घेतेच आहे की. गच्चीत किंवा मागल्या दारी गेले तर अजून थोडं मोकळं वाटेल हे खरं.... पण मला तसा मोकळा श्वास म्हणायचं नव्हतं. आई... अग.... मला या सततच्या दुःखी वातावरणातून बाहेर पडायचं आहे. इथे राहून मला माझ्या पुढच्या आयुष्याचा विचार करता येत नाहीय ग. थोडी लांब गेले घरापासून तर कदाचित मी काहीतरी विचार करू शकेन; असं वाटलं म्हणून मी मार्केटच्या नावाखाली बाहेर पडणार होते. असं म्हणतात.... out of site is out of mind."

तिचं बोलणं ऐकून आईचा पवित्र परत बदलला. तिच्या मनातली घाबरट आणि सतत दुसऱ्यावर अवलंबलेली स्त्री पुढे आली आणि म्हणाली; "हे इंग्रजीत तू काय म्हणते आहेस ते मला माहित नाही वासंती. पण एक सांगून ठेवते; तुझ्या आयुष्याचा विचार करायला मोठे आहेत वासंती. उगाच काहीतरी बोलू नकोस आणि तेवढ्यासाठी बाहेर जाऊ नकोस."

"पण आई...." वासंतीने बोलायचा प्रयत्न केला. पण तिला गप्प करत तिची आई म्हणाली; "हे मनातले नको ते विचार लांब कर वासंती आणि हात पाय धुवून घरकामात मदत करायला ये. हे इथे नुसतं बसून तुझं डोकं नको तिथे चालायला लागलं आहे. तसंही आता घरकाम काही तुझ्या नशीबातून सुटणार नाही आहे. त्यामुळे गप गुमान सवय करून घे." इतकं बोलून तिची आई खोलीतून बाहेर पडली.

आई गेली आणि वासंती मान खाली घालुन मुसमुसायला लागली. इतक्यात हळूच दरवाजा उघडून नंदन आत आला. "वहिनी..." त्याने अगदी मऊ आवाजात वासंतीला हाक मारली. पण आपल्याच विचारात हरवलेल्या वासंतीला त्याची हाक ऐकू नाही आली. तिच्या जवळ जात नंदनने प्रेमळपणे तिला परत हाक मारली; "वासंती...." त्याच्या हाकेने दचकून वासंतीने वर बघितलं.

"अरे नंदन? तू कधी आलास आत? मला कळलंच नाही." वासंती म्हणाली.

"तू रडत होतीस तेव्हा...." नंदन म्हणाला आणि स्वतःचे डोळे पुसत हलकेच हसत वसांती म्हणाली; "हो का? बरं! मग बघ मी डोळे पुसले. बोल काय म्हणत होतास?"

"वासंती.... मला तुला काहीतरी विचारायचं होतं." नंदन म्हणाला.

"अरे, काल पण तू काहीतरी बोलणार होतास न? मग बोल की. तू हे असं परवानगी घेऊन का बोलतो आहेस माझ्याशी?" वासंती अगदी सहज आवाजात बोलत होती. तिला नंदनच्या मनात काय चालू आहे त्याचा मुळीच अंदाज नव्हता.

नंदनने एकदा तिच्या डोळ्यात खोल बघितलं आणि म्हणाला; "वासंती तू तुझ्या पुढच्या आयुष्याचा काही विचार केला आहेस का? तू अजून फक्त वीस वर्षांची आहेस. माझ्याहून देखील लहान. दादाहून तर बरीच लहान होतीस. मुळात तू दादाला हो कसं म्हणालीस हेच मला कोडं होतं. पण तुला बघितल्या पासून मी.... आणि दादासुद्धा एकदम आनंदी होता... म्हणून मी काहीच बोललो नव्हतो तेव्हा. पण आता.... वासांती आता अचानक सगळं बदलून गेलं आहे. तुझं लहान वय हे तसं बघितलं तर तुझ्यासाठी चांगलं आहे; पण तसं बघितलं तेच तुझ्या आयुष्यातला मोठा अडसर होणार आहे."

"नंदन तुला नक्की काय सांगायचं आहे मला?" नकळून वासंती म्हणाली.

"वसांती... सांगायचं नाहीय... विचारायचं आहे...." नंदन तिच्या समोर तिच्या पलंगावर बसत म्हणाला. त्याचवेळी वासंतीची आई वासंतीला बोलवायला परत आली आणि खोलीत वसांती सोबत नंदनला बघून एकदम गडबडली. पण तिची नंदनला काही बोलण्याची हिम्मत झाली नाही. त्यामुळे अचानक वसंतीवर भडकत ती वासंतीला ओरडली... "मी म्हंटलं अजून का येत नाहीस तू कामात मदत करायला... तुझी ही थेरं चालु आहेत म्हणून बसली आहेस का इथे? वासंती... एक सांगून ठेवते... माझ्यासमोर हे असलं वागणं चालणार नाही. कळलं? उठ आत्ताच्या आत्ता आणि चल माझ्यासोबत."

वासंतीला काहीच कळलं नाही की आई अचानक इतकी का चिडली. मात्र नंदनच्या ते लक्षात आलं. तरीही तो तिथेच बसून राहिला. त्याच्या नजरेत एक वेगळाच आत्मविश्वास होता. वासंतीच्या आईला त्याची नजर आवडली नाही. पण ती काहीच म्हणाली नाही. वासंतीला पुढे घेऊन ती खोलीतून निघून गेली.

वसांती आणि तिची आई खोलीतून जाताच नंदन वासंतीच्या कपाटाजवळ गेला. कपाटाला लॉक नव्हतं. त्याने ते उघडलं... एकदा वळून खोलीच्या दाराकडे बघितलं आणि समोर दिसणाऱ्या वासंतीच्या कपड्यांना हात घातला. नंदन खोलीतून बाहेर पडला आणि थेट त्याच्या खोलीत गेला. वासंतीची आई मागे लपून लक्ष ठेऊन होती. नंदनने काहीतरी नेलं आहे हे तिच्या लक्षात आलं; पण काही एक न बोलता ती कामाला लागली. मात्र त्यानंतर तिने वासंतीला एक मिनिटं देखील एकटं सोडलं नाही.

रात्री वासांती आणि तिची आई खोलीत आल्या. आज वासंतीला खूपच दमायला झालं होतं. कारण नंदन पासून लांब ठेवण्याच्या नादात तिच्या आईने तिच्याकडून खूप जास्त काम करून घेतलं होतं. काही कारण नसताना सगळ्या घराचे पडदे बदलणं; चादरी बदलणं.... असली कामं आज वासंतीने केली होती. त्यामुळे खोलीत येताच ती आडवी झाली. तिच्या शेजारी आडवं पडत तिची आई म्हणाली; "वासंती हा नंदन कसा मुलगा आहे ग?"

"हा काय प्रश्न आहे आई अचानक?" वासंतीने विचारलं.

"खरं सांगू का? सचिनजी गेल्याचं कळलं आणि आम्ही आलो.... तेव्हापासून मी बघते आहे की नंदन सतत तुझ्याकडे बघतो आहे. खरं सांग वासंती; तुमच्यात काही चालू आहे का? मी ऐकलं तो सकाळी काय बोलला. हे खरं आहे की सचिनजी आणि तुझ्यामध्ये वयाचं बरंच अंतर होतं; पण अग मी आणि तुझ्या बाबांनी त्यावेळी हाच विचार केला होता की मुलगा उत्तम शिकलेला आहे आणि मुंबईत नोकरी करतो. त्यामुळे तुला सुखी ठेवेल. पण तू त्याच्या सोबत न जाता इथेच राहिलीस. हा नंदन देखील शिक्षण संपलं आहे तरी अजून नोकरी न करता इथेच आहे. त्यामुळे तुझं आणि त्याचं उठणं बसणं होतच असेल न? तो ज्या पद्धतीने तुझ्याकडे बघतो; तुझी बाजू घेऊन बोलतो आणि मुख्य म्हणजे तुझ्याशी बोलताना त्याच्या डोळ्यात काहीतरी वेगळाच भाव असतो.... म्हणून विचारलं तुझं आणि त्याचं...." वासंतीची आई बोलता बोलता थांबली आणि तिने वासंतीकडे बघितलं. दमलेली वासंती कधीच झोपली होती. आईच्या मनात एकदा आलं की तिला उठवावं आणि विषय पूर्ण बोलून घ्यावा. पण मग तिला वासंतीची दया आली आणि तिला थोपटत ती देखील झोपली.

वासंतीची आई आता डोळ्यात तेल घालून नंदन आणि वासंतीवर लक्ष ठेऊन होती. त्या रात्रीनंतर तिने वासंतीकडे मनातला विषय काढला नव्हता. पण वासंतीला एकट देखील सोडलं नव्हतं. एक एक दिवस पुढे जात होता. वासंतीला आईचं सतत काम करायला लावणं आवडत नव्हतं. पण ती काहीच बोलत नव्हती. कारण तिला माहीत होतं की; ती जर आईला काही बोलली असती तर तिच्या सासूबाईंनी आईचा अपमान केला असता. जाणाऱ्या प्रत्येक दिवसा बरोबर वासंतीला सगळं नकोसं होत होतं.

शेवटी एका दुपारी तिने तिच्या मैत्रिणीला अनघाला फोन केला. वासंतीच्या फोनची अपेक्षा नसल्याने अनघाने लगेच फोन उचलला. "अरे वासंती? तू कसा काय फोन केलास? कशी आहेस ग? मी पहिल्या दिवशी येऊन गेले ग पण तू दिसलीच नाहीस. मी फक्त नंदनला ओळखते. पण इतक्या सगळ्या लोकांत त्याच्याशी बोलले असते तर वाईट दिसलं असतं. म्हणून मग पार्थिवाला नमस्कार केला आणि लगेच निघाले. तुला फोन करायचं इतक्या वेळा मनात आलं ग; पण काय बोलू आणि तुझं सांत्वन कसं करू कळलं नाही म्हणून हातात घेतलेला फोन खाली ठेवला." श्वास देखील न घेता अनघा बोलली.

तिचं बोलणं ऐकून वासंतीला हसायलाच आलं. "अग... हो! हो! किती ते explanation? नाही केलास फोन तर नाही.... मला काही वाईट नाही ह वाटलं त्याचं. पण खरं सांगू का अनघा.... मी काही दुःखात बिख्खात नाहीय ह. अग तुला तर माहीतच आहे माझं आणि सचिनचं तसं फार जुळलं नव्हतं. त्यामुळे तो गेल्याचं वाईट वाटलं असलं तरी अगदी मोडून पडले..... आता माझं पुढे काय होणार.... असं काही होत नाहीय मला." वासंती मोकळेपणी म्हणाली.

तिचं बोलणं ऐकून अनघाला धक्काच बसला. "काय बोलते आहेस वासांती? तुला ना माहेरचा आधार... आता तर मोठा दीर आणि सासू. म्हणजे त्यांच्या तालावर आयुष्यभर राहावं लागणार आहे आणि तुझं पुढे काय होणार याची तुला चिंता वाटत नाही?" अनघाने वासंतीला विचारलं.

"नाही अनघा.... म्हणजे काय करावं पुढे याचा मी सतत.... अगदी सतत.... विचार करते आहे. मला माहित आहे मी माहेरी जाऊच शकत नाही. पण तरीही आत्ता मला फक्त एकाच गोष्टीचं प्रेशर आहे ग. सगळ्यांना मी न सतत दुःखी असायला हवी आहे. मी सतत सचिनचं नाव घेऊन रडावं असं वाटतं सगळ्यांना.... अगदी माझ्या आईलासुद्धा. पण मला नाही ग रडायला येत. सगळंच कसं अवघड होऊन बसलं आहे. सतत विचार करून मी वेडी होईन असं वाटतंय मला. बरं ते जाऊ दे.... ए ऐक न! मी न तुला अगदी वेगळ्याच कारणासाठी फोन केला आहे. अनघा.... तू मला भेटायला येऊ शकशील का आज?"

वासंतीचा प्रश्न ऐकून अनघा एकदम गोंधळली. "का ग? आत्ता तर म्हणालीस दुःखात नाही आहेस.... मग?" अनघाने विचारलं.

"अग, ही आई मला न सतत कामाला जुंपते आहे. तू आलीस की मला थोडा आराम मिळेल आणि दुसरं पण एक कारण आहे." असं म्हणून वासंतीने आजूबाजूला कोणी ऐकत तर नाहीय न याची खात्री केली. "दुसरं काय कारण ग?" अनघाने तेवढ्यात विचारलं. "अनघा.... अग गेले दोन दिवस मला न thums up प्यावसं वाटतंय. पण सध्याच्या माझ्या परिस्थितीत मला कोणी बाहेर जाऊ देणार नाही. आणि तरीही गेलेच; तर thums up विकत घेताना कोणा ओळखीच्या व्यक्तीने बघितलं तर माझं कल्याण होईल. तू येताना हळूच तुझ्या पर्स मधून घेऊन आलीस तर मला पिता तरी येईल." वासांती म्हणाली.

अनघाला एकदम हसायलाच आलं. "बरं बरं. येते आज चार वाजेपर्यंत." ती वासंतीला म्हणाली आणि तशी आली देखील. काही वेळ बाहेर बसून वासंतीच्या सासुशी बोलून झाल्यावर वासंती तिला घेऊन खोलीत गेली. आत गेल्याबरोबर अनघाने तिच्या पर्स मधून आणलेलं thums up काढलं आणि वासंतीला दिलं. घाईघाईने बाटली उघडून वासंतीने ती तोंडाला लावली आणि त्याच्यातल्या सोडल्यामुळे वासंतीला ठस्का लागला. तिला लागलेला ठस्का बघून अनघा हसायला लागली. वासंती देखील हसायला लागली... इतक्यात नंदन आत आला. त्याला बघून दोघी एकदम बावचळल्या. त्यावर हलकेच हसत त्याने पाठी लपवलेले दोन ग्लास वासंतीच्या पुढे केले आणि डोळ्यांनीच 'पी बिनधास्त' अशी खुण करून तो परत बाहेर निघून गेला. तो जाताच परत एकमेकींकडे बघत अनघा आणि वासंती हसायला लागल्या. त्यांच्या हसण्याच्या आवाजाने वासंतीची आई आत आली. आईच असल्याने वासंती निवांत होती; पण वासंतीच्या हातात thums up बघून आई प्रचंड चिडली.

"लाज वाटते का ग तुला? अजून तुझ्या नवऱ्याचं तेरावं नाही झालं आणि तुला मात्र बाहेरख्यालीपणा सुचतो आहे! अग चांडाळणी जन्मायच्या अगोदरच का नाही मेलीस? इतक्या उतार वयात जन्मलीस की तुझ्या काळजीने तुझे वडील लवकर गेले. मी एकटी पडले. पण मनाला दिलासा देत होते की किमान तुझं आयुष्य मार्गी लागलं; तर नवऱ्याला खाऊन बसलीस. त्यावर ढेकर येत नाही की काय? म्हणून हे असलं काहीतरी प्यायची इच्छा होते आहे?" आई तोंडाला येईल ते बोलत होती. अनघा त्या अचानक झालेल्या भडीमराने एकदम घाबरली आणि पटकन आपली पर्स उचलून निघून गेली. वासंतीला आई असं काही बोलेल हे मनात देखील नव्हतं. त्यामुळे ती एकदम सुन्न झाली. आई बोलायची थांबली आणि वासंती शांतपणे उठून खोलीतून निघून गेली. वासंती गेली त्याबरोबर पलंगावर बसून आई हमसून हमसून रडायला लागली.

वासंती खोलीबाहेर पडली ते थेट गच्चीत गेली. ती गच्चीच्या कठड्यावर बसली होती आणि तिची नजर कुठेतरी हरवून गेली होती. किती वेळ गेला त्याचं तिला भानच नव्हतं. पण आता उन्ह उतरायला लागली होती. कलती संध्याकाळ होती. अचानक वासंतीला मागून हाक ऐकू आली.

"वासंती!" नंदन वासंतीच्या मागे उभा होता.

वासंतीने वळून बघितलं. "काय करते आहेस इथे? बराच वेळ मी तुझ्या मागे उभा आहे. पण तुझं लक्षच नाहीय." नंदन म्हणाला.

"नंदन.... लग्नानंतर सगळ्याच आयुष्य संपतं का रे? मी फक्त माझ्यासाठी नाही म्हणत रे. पण एकदा लग्न झालं की मुलगा आणि मुलगी वेगळे नसतातच का? त्यांच्या आयुष्यात जे होतं ते एकत्र जोडीनेच होतं का? तसं असेल तर का असावं तसं? सचिन इतकी चांगली नोकरी करत होता. छान जगत होता.... पण मग त्याचं लग्न झालं आणि मी त्याची एक जवाबदारी म्हणून आले त्याच्या आयुष्यात. तुला माहीत आहे.... आम्ही फारच कमी वेळ घालवला एकत्र. मला त्याच्या डोळ्यात खूप जिव्हाळा - काळजी दिसायची माझ्याबद्दल. आम्ही एकत्र देखील आलो. पण तरीही प्रेम नव्हतं फुललं आमच्यात. बोलताना नेहेमी तो माझ्यासाठी काय करणार ते सांगायचा. मग स्वतःचे प्लॅन्स सांगायचा आणि मला म्हणायचा की माझ्यात खूप पोटेन्शियल आहे; टॅलेंट आहे. मी देखील काहीतरी केलं पाहिजे. त्याच्या बोलण्यात कधीही आम्ही दोघे काय करणार हे नव्हतंच. त्यामुळे तुम्हाला सगळ्यांना माझ्याकडून जे अपेक्षित आहे न तशी रेअकॅशन मी देऊ शकणारच नाही रे. धाय मोकलून रडण्या इतकं प्रेम नव्हतं आमचं आणि दुःख न करण्या इतकी detachment नव्हती. सचिनची आणि माझी मैत्री होती रे... जी लग्न बंधनात अडकली होती. त्यामुळे आता तो नाही तर माझ्यासाठी किंवा तो स्वतःसाठी काय करणार हे आपोआप संपतं न! आता मी काहीतरी केलं पाहिजे इतकंच उरलं आहे रे माझ्यासाठी. मनात सतत तेच विचार असतात. पण हे मी आईला सांगूच शकत नाहीय. कारण तिला ते समजणारचं नाही. तिलाच का.... कोणालाही कळणार नाही. नंदन हे किती दुर्दैव आहे न... की मला काहीतरी करायचं आहे. तशी लायकी आणि हुशारी आहे... फक्त मार्ग माहीत नसल्याने मी अडकून पडणार आहे या टिपिकल आयुष्यात. कोणाच्यातरी उपकारांवर जगत आयुष्य काढणं सोपं नसतं रे. त्या नुसत्या विचाराने देखील मी अस्वस्थ होते आहे." उसासून काहीसं नंदनशी आणि काहीसं स्वतःशी बोलली वासंती. इतक्यात तिला तिच्या आईने मारलेली हाक ऐकू आली.

वासंतीने नंदनकडे बघितलं. नंदन वासंतीकडे स्थिर डोळ्यांनी बघत होता. काहीतरी होतं त्याच्या डोळ्यात. वासंतीला कळलं नाही. नंदन पुढे झाला आणि त्याने वासंतीचे दोन्ही खांदे धरले आणि म्हणाला; "वासंती, काळजी करू नकोस. मी आहे तुझ्या सोबत. उद्या तेरावं आहे दादाचं. सकाळी सगळे येतील. खूप गडबड असेल. ते सगळं उरकलं की मला तुला...." नंदन काहीतरी सांगणार होता; इतक्यात वासंतीची आई गच्चीत आली. नंदनने वासंतीचे खांदे धरले होते ते बघून ती एकदम स्थब्द झाली. नंदनची नजर अगदी शांत होती. त्याने एकदा वासंतीच्या आईकडे बघितलं आई मग वासंतीला म्हणाला; "वासंती मला तुझ्याशी खूप महत्वाचं काहीतरी बोलायचं आहे. तुझ्याबद्दल.... माझ्या मनात जे आहे ते. पण आत्ता नाही. उद्या सगळे विधी उरकले की मगच. त्यामुळे आत्ता जा तू."

वासंतीने एकदा नंदनकडे गोंधळून बघितलं. आई आली तरी नंदनने बोलायला हरकत नव्हती असं तिचं मत होतं. पण ती काहीही बोलली नाही आणि आई सोबत खाली उतरायला लागली.

"वासंती काय म्हणत होता तो?" आईने वासंतीला जिन्यातच प्रश्न केला.

"त्याला काहीतरी विचारायचं आहे मला. किंवा सांगायचं आहे... माहीत नाही मला नक्की. पण उद्या सगळं उरकलं की बोलेन म्हणाला आहे तो." वासंतीने शांतपणे उत्तर दिलं.

वासंतीच्या आईला ते काहीच पटलं नाही. पण काय बोलावं न कळून ती गप बसली.

दुसऱ्या दिवशी पाहाटेपासूनच सचिनचे काका, आत्या अशी मंडळी यायला लागली. वासंतीचा भाऊ देखील आला होता. त्याने आईला एकट्यात गाठलं आणि म्हणाला; "हे बघ आई, हे सगळं आटोपलं की तू माझ्या सोबत निघायचं आहे. उगाच वासंतीचं लटांबर गळ्यात घेऊ नकोस. आपल्याला आपलाच खर्च उरकत नाहीय. त्यात तिची भर नको." त्याचं बोलणं ऐकून वासंतीच्या आईला खूप राग आला. पण ती काहीच बोलली नाही. मुलाशी वाकड्यात जाऊन काही उपयोग नाही; हे तिला माहीत होतं. शेवटी त्याच्या सोबतच तर राहायचं होतं तिला मरेपर्यंत."

"वासंती नाही येणार आपल्या सोबत. चिंता करू नकोस. तीच सासर तिला पोसू शकतं." आई चिडक्या आवाजात म्हणाली. त्यावर "मग ठीक..." असं म्हणून वासंतीचा भाऊ निघून गेला.

त्यानंतर भटजी आले आणि त्यांनी हवनाला सुरवात केली. सगळे सोपस्कार करण्यासाठी नंदनच बसला होता. नंदनचे डोळे सतत वासंतीचा मागोवा घेत होते आणि वासंतीच्या आईचे डोळे नंदनच्या डोळ्याचा...

हवन आटपलं आणि भटजींनी सगळ्यांना एक एक करून नमस्कारासाठी बोलावलं. वासंती नमस्कार करण्यासाठी वाकली आणि कोणालाही लक्षात येण्याच्या अगोदर नंदनने तिच्या हातात एक चिठ्ठी सारली. वासंती एकदम चमकली आणि तिने नजर उचलून नंदनकडे बघितलं. त्याच्या डोळ्यात आर्जव होतं. त्याच्या डोळ्यात डोळे घालून काही क्षण बघून वासंतीने नमस्कार केला आणि बाजूला झाली. हे सगळं अगदी काही क्षणात घडलं होतं. त्यामुळे कोणाच्याही लक्षात आलं नाही. पण...... वासंतीच्या आईच्या नजरेतून काहीच सुटलं नव्हतं. मात्र त्याक्षणी ती काहीच बोलली नाही.

हवन आटोपलं आणि भटजी म्हणाले; "इथलं सगळं आटोपलं आहे. आता सगळी पुरुष मंडळी एकदा स्मशानात जाऊन आली म्हणजे सचिनचा आत्मा मोकळा होईल."

भटजींनी सांगितल्या प्रमाणे सगळे पुरुष निघाले. सचिनच्या आईला रडू आवरत नव्हतं. आत्या आणि काकू तिची समजून घालत होत्या. पण तरणा ताठा मुलगा गेल्याचं दुःख त्या माउलीला सहन होत नव्हतं. वासंतीला मात्र अजिबात रडू येत नव्हतं. उगाच कोणी काही बोलू नये म्हणून वासंती उठली आणि हळूच तिच्या खोलीत गेली. वासंतीच्या आईने ते बघितलं आणि ती देखील पटकन उठून वासंतीच्या मागे गेली.

वासंती पलंगावर बसली होती. नंदनने दिलेली चिठ्ठी ती उघडणार इतक्यात तिची आई आत आली. आई आली म्हणून वासंतीने चिठ्ठी असलेला हात मागे नेला. पण आई पुढे आली आणि तिने तिच्या हातातून ती चिठ्ठी काढून घेतली आणि उघडली.

वासांतीला आईचं वागणं आवडलं नव्हतं. पण ती काहीच न बोलता आईकडे बघत बसली. चिठ्ठी वाचली आणि वासंतीच्या आईने नजर उचलून वासंतीकडे बघितलं. वासंतीला तिच्या आईच्या चेहेऱ्यावरून काहीच अंदाज येईना. आईने शांतपणे हातातली चिठ्ठी वासंतीला दिली. वासंतीने चिठ्ठी हातात घेतली आणि वाचायला सुरुवात केली...

"वासंती;

आयुष्य एकमेकांसोबत प्रेमाने घालवणं सुंदर असतं. पण ती भावना दोघांच्याही मनात असावी लागते. दादा मला हेचअनेकदा म्हणाला होता. त्याला तुझ्यात मैत्रीण दिसायची. प्रेयसी नाही. पण तरीही मला वाटतं, तो असता तर तुमचा दोघांचा संसार खूप सुंदर झाला असता; कारण दोस्तीचं नातं हे इतर कोणत्याही नात्यापेक्षा शुद्ध आणि प्रामाणिक असतं; असं मी मानतो. पण आता तो नाही.... आणि म्हणूनच तू त्याच्या सोबत बांधल्या गेलेल्या नात्यातून मोकळी आहेस. मात्र हे इथल्या कोणालाही कळत नाहीय असं मला वाटतं. वासंती दादा गेला आणि तू एक निर्जीव वस्तू असल्याप्रमाणे सगळ्यांनी तू काय करावं; कसं जगावं हे ठरवायला सुरवात केली.

वासंती दादा आणि तुझ्यात जी मैत्री निर्माण झाली होती त्यापेक्षा देखील जास्त गहिरी दोस्ती आपल्यात आहे असं मला वाटतं. वासंती तू खरंच कोणालाही आवडविस अशीच आहेस. हुशार, सोजवळ आणि स्ट्रीट स्मार्ट!

वासंती तू लग्न होऊन आलीस आणि तुझ्या वाचनाच्या आवडीमधून मला लक्षात आलं की तुझं केवळ मराठीच नाही तर हिंदी आणि इंग्रजी भाषेवर देखील उत्तम प्रभुत्व आहे. म्हणूनच मी तुला माझ्या सोबत जर्मन शिकायला लावलं होतं. तुला माझ्यापेक्षा जास्त मार्क्स मिळाले होते तेव्हा मला इतर कोणाहीपेक्षा जास्त आनंद झाला होता.आज तू जर्मन भाषा सहज वाचू लिहू शकते आहेस; याचा मला खूप अभिमान आहे.

वासंती... आता मी तुला जे सांगतो आहे ते मात्र खूप खूप महत्वाचं आहे. वासंती, खरंच तू माझ्यासाठी खूप खास आहेस. म्हणूनच तुझ्याबद्दल सगळे बोलायला लागले आणि तेव्हाच मी ठरवलं की तू आता तरी कोणाच्यातरी मर्जीने जगायचं नाही.

वासंती, तुझा ई-मेल चेक कर. तुला एका जर्मन संस्थेकडून ट्रान्सलेटर म्हणून जॉब मिळाला आहे. मी दादाच्या मित्रांशी बोललो आहे. ते तुला पहिले दोन महिने त्यांच्या सोबत राहायला द्यायला तयार आहेत. फक्त तुला त्याच्यासाठी जेवण बनवावं लागणार आहे. I think that's a fair deal.

वासंती.... माझ्या लाडक्या मैत्रिणी (तू आणि मी असताना मी तुला अशीच हाक मारायचो आणि कायम अशीच हाक मारणार आहे...) now sky is the limit for you. पंख पसर आणि घे भरारी! आम्ही परत येईपर्यंत जर तू निघाली असलीस तर पुढच्या प्रवासात देखील मी तुझ्या सोबत असेन. पण निर्णय तुला घ्यायचा आहे. आश्रित म्हणून जगायचं की स्वतःच्या turms वर स्वतःला सिद्ध करायचं.

तुझा मित्र,
नंदन

वासंतीने चिठ्ठी वाचली आणि तिचे डोळे भरून आले. चिठ्ठी वाचतानाच तिच्या मनात आलं होतं की आई आता मोठा तमाशा करणार आहे. तिने मान भरल्या डोळ्यांनी मान वर केली आणि....

वासंतीची आई कपाटातून वासंतीचे कपडे काढून एका बॅगेत भरत होती. वासंतीला आता पुढे काय वाढून ठेवलं आहे ते कळेना. तिने आईला हाक मारली....

"आई...."

"वासंती उठ. तुला लगेच निघायला हवं. इतक्यात येतीलच सगळी मंडळी. हे बघ मागल्या गॅलरीतून खाली उतर. मी करते मदत; आणि हे घे. हे थोडे पैसे आहेत माझ्याकडे. ते ठेव. लागतील तुला सोबत." आई भराभर तिचं समान भरत म्हणाली.

वासंतीला आईच्या बोलण्याने आणि वागण्याने धक्का बसला. आई जवळ जात तिने आईला घट्ट मिठी मारली. तिला जवळ घेत तिची आई म्हणाली; "बाळा, काल जे काही बोलले ते तुझ्या काळजीने होतंच ग; पण त्याहूनही जास्त माझी अगतिकता बोलत होती. बेटा; मला तुझी हुशारी कळत नव्हती असं नाही; पण सामाजिक बांधिलकी मला काही करू देत नव्हती. पण कोण कुठला तो नंदन. माझ्याहूनही जास्त तो तुझा विचार करत होता ग. तो म्हणतो आहे तेच बरोबर आहे बेटा. आश्रिता सारखं आयुष्यभर जगणं अशक्य आहे. तुझ्या पंखात बळ आहे. जा... जग ग बाळा सुखाने."

आई अजूनही काही बोलली असती. पण खालून आत्याचा हाक मारल्याचा आवाज आला आणि डोळे पुसत वासंतीला काही एक बोलण्याचा वेळ न देता आईने तिच्या हातात तिची बॅग दिली. पैसे तिच्या पर्समध्ये ठेवत तिला गॅलरीत नेलं आणि चादरींच्या मदतीने तिला खाली उतरवलं. वासंतीने खाली उतरून मागे वळून बघितलं. आई तिचे डोळे पुसत होती. आईला बाय म्हणून वासंतीने मागच्या भिंतीवरून उडी मारली आणि ती बस स्टॉपच्या दिशेने निघाली.

समाप्त





Friday, September 2, 2022

वासंतीचं स्वप्न (भाग 2)

 वासंतीचं स्वप्न


भाग 2


"वहिनी, दादा मित्राची बाईक घेऊन जात होता. त्याने हेल्मेट देखील घातलं होतं. पण एका ट्रकने मागून धडक दिली आणि तो जागीच गेला. दादाच्या मित्राचा आताच मला फोन आला होता. मी लगेच निघतो आहे मुंबईला जायला. तू आईला सांभाळ." नंदन म्हणाला आणि तसाच उठून निघून गेला.

का कोण जाणे पण रडणाऱ्या सासूबाईंकडे बघून देखील वासंतीला रडू येत नव्हतं. तिने सासूबाईंना हाताने उठवून सोफ्यावर बसवलं; त्यांना पाणी दिलं आणि त्या थोड्या शांत झाल्यानंतर स्वतःचा मोबाईल बाहेर काढून सर्वात पहिला फोन तिने तिच्या भावाला केला. भावाला देखील सचिन गेला आहे हे सांगताना तिचं मन खूपच शांत होतं तिचं तिलाच तिच्या शांतपणे आश्चर्य वाटत होतं. बातमी ऐकून तिच्या भावाला खूप मोठा धक्का बसला. आईला घेऊन लगेच निघतो एवढं म्हणून त्याने फोन ठेवला.

वासंतीचा भाऊ आणि वासंतीची आई त्यांच्या तिच्या घरी पोहोचेपर्यंत नंदन सचिनचं पार्थिव घेऊन मुंबईहून परत आला होता. आपल्या तरुण ताठ्या मुलाचं पार्थिव बघून वासंतीच्या सासुने मोठा हंबरडा फोडला. घरात एकूणच रडारड सुरू झाली. मात्र त्या परिस्थितीत देखील वासंती शांतच होती. तिचं तिलाच आश्चर्य वाटत होतं की तिला रडू का येत नाही. शेवटी ती रडत नाही हे लोकांच्या लक्षात येऊ नये म्हणून ती तिच्या खोलीत गेली आणि दरवाजा बंद करून घेतला.

थोड्यावेळाने वासंतीची आई चहा आणि दोन बिस्किट घेऊन तिच्या खोलीत आली.

" बाळा चहा घेतेस?" वासंतीच्या आईने तिच्या डोक्यावरून हात फिरवत तिला विचारलं.

" हो ग! कधीपासून इच्छा होती. पण काय करू बाहेर इतकी रडारड चालू आहे; की मी इच्छा असूनही स्वयंपाक घरात जाऊ शकले नाही." अगदी सहज आवाजात वासंती म्हणाली आणि आईच्या हातातून चहाचा कप आणि बिस्किट खाऊन चहा घ्यायला सुरुवात केली. वासंतीच्या आईला थोडं विचित्र वाटलं. पण कदाचित बसलेल्या मोठ्या धक्क्यामुळे वासंती अशी वागते आहे असं त्यांना वाटलं. वासंतीच्या डोक्यावर थोपटून वासंतीची आई खोली बाहेर गेली आणि जाताना दरवाजा ओढून घेतला.

सचिनचा पार्थिव मिळण्याची वेळ आली त्यावेळेला 'वासंतीला बाहेर बोलवा;' असं आलेल्या गुरुजींनी म्हटलं. म्हणून वासंतीची आई तिच्या खोलीत दार उघडून आत गेली. वासंती खिडकीत उभी होती आणि काहीतरी गुणगुणत होती.

" वासंती? बरी आहेस ना? चल बाहेर! गुरुजींनी तुला बाहेर बोलावलं आहे." वासंतीला तिची आई म्हणाली. मात्र वासंतीचा शांत चेहरा आणि तिचा गुणगुणणारा आवाज ऐकून वासंतीच्या आईला धक्का बसला.

शांत चेहऱ्याच्या आणि सहज हालचाल करणाऱ्या वासंतीने बाहेर जाणं वासंतीच्या आईला योग्य वाटलं नाही. वासंती रडली नाही तर तिच्याबद्दल गैरसमज निर्माण होतील असं त्यांच्या मनात आलं. त्यामुळे तिच्या दोन्ही खांद्यांना धरून गदागदा हलवत त्यांनी तिला विचारलं; "वासंती! अगं! तुझा नवरा गेला. सचिन.... तुझा नवरा मेला वासंती. तरीही अजून तुला रडू येत नाहीये? अगं, अशी का वागते आहेस? तुला बाहेर बोलावलं आहे. जर बाहेर जाऊन तुझा चेहरा असा स्थितप्रज्ञ सारखा दिसला तर काय म्हणतील लोक?"

आईकडे शांतपणे बघत वासंती म्हणाली; " पण आई मला रडायलाच येत नाहीये. मला कळतंय ग की मला वाईट वाटलं पाहिजे. सचिन, माझा नवरा होता हे काय मला माहित नाही? पण आई रडायला येतच नाहीये मला; करू तरी काय?"

बोलताना वासंतीचा आवाज थोडा मोठा झाला. तिचा आवाज ऐकून तिची आई थोडी गडबडली. " अगं, हळू बोल! बाहेर ऐकू गेलं तर काय म्हणतील लोक?" तिची आई घाबरत घाबरत म्हणाली. इतक्यात खोलीच्या दाराशी वासंतीची सासू आली. " वासंतीला घेऊन बाहेर येताय ना?" त्यांनी अत्यंत मऊ भिजलेल्या आवाजात प्रश्न केला. " धक्का बसलाय हो तिला; काहीच बोलत नाहीये. थोडं समजावते आणि आणते." वासंतीची आई गडबडीने म्हणाली. " बरं!" म्हणून वासंतीची सासू परत गेली.

"वासंती, रडू येत नसेल तर नको रडूस; पण निदान चेहरा तरी दुःखी करू शकतेस ना?" वासंतीची आई तिला म्हणाली. थंड नजरेने आईकडे बघून वासंतीने मान हलवली आणि ती आई सोबत बाहेर जायला निघाली. वासंतीला आणि वासंतीच्या आईला दोघींनाही लक्षात आलं नाही की घरात आल्या आल्या सासूला जी लाल साडी वासंती दाखवत होती ती साडी अजूनही वासंतीच्या खांद्यावर होती. दोघी बाहेर आल्या आणि वासंतीला घेऊन तिची सासू पुढे झाली. इतक्यात शेजारच्या बाईने सासूला खूण केली की वासंतीच्या खांद्यावर एक रंगीत साडी आहे. वासंतीच्या सासुने ते बघितलं आणि खस्कन ती साडी काढून जमिनीवर फेकली. वासंतीला ते खूपच अनपेक्षित होतं. जमिनीवर अस्ताव्यस्त पडलेल्या साडीकडे तिने एकदा बघितलं; आणि मग वळून तिने सासूकडे बघितलं. सासूच्या डोळ्यात एक विचित्र राग होता. वासंतीला त्याचा अर्थच कळला नाही. ती तशीच शांतपणे पुढे झाली. होणारा प्रकार तिचा दिर नंदन बघत होता. त्याची नजर वासंतीवर स्थिरावली होती.

वासंती पुढे झाली तशी गुरुजींनी नंदनला सांगितलं; "तिच्या हातावर पाणी दे."

पण नंदन सगळं लक्ष वासंतीच्या चेहऱ्याकडे होतं. त्यामुळे गुरुजी काय सांगतायत ते त्याला लक्षात आलं नाही. नंदनचं वासंतीकडे बघणं वासंतीची आई मागून बघत होती. त्याची ती नजर वासंतीच्या आईला आवडली नाही. पण त्या काहीच बोलल्या नाहीत. गुरुजींनी परत एकदा नंदनला सांगितलं पाणी द्यायला आणि एकदम चपापत नंदनने पाणी वासंतीच्या हातावर ठेवलं. सगळे सोपस्कार पूर्ण झाले आणि सचिनचं पार्थिव घेऊन सगळेजण निघाले. पार्थिव उचलता क्षणी वासंतीची सासू, वासंतीची आई, आणि आजूबाजूच्या जमलेल्या सगळ्याच बायका रडायला लागल्या. वासंती थंड नजरेने सगळ्यांकडे बघत होती. तिच्या डोळ्यात एक टिपूसही पाणी आलं नव्हतं. सचिनचा पार्थिव घेऊन पुरुष मंडळी गेली आणि बायका परत एकदा घरात येऊन बसल्या. वासंतीच्या शांत वागण्याची चर्चा आता त्यांच्यामध्ये कुजबूज त्या आवाजात व्हायला लागली. वासंतीच्या आईला ते लक्षात आलं. वासंती तिथेच बसली होती तिच्याजवळ जात त्या म्हणाल्या; "वासंती, बेटा उठ आणि तुझ्या खोलीत जा बघू. जे घडलं ते खूप वाईट होतं; मला कळतंय की तुला खूप मोठा धक्का बसला आहे. थोडा आराम कर बरं वाटेल." वासंतीने थंड नजरेने आईकडे बघितलं आणि उठून ती तिच्या खोलीत गेली.

हळूहळू सगळ्याच बायका उठून निघून गेल्या. थोड्यावेळाने पुरुष मंडळी देखील परत आली. नंदन त्याच्या आई समोर येऊन बसला आणि म्हणाला; " आई, तुला माहितीये दादाचा कुठल्याच गोष्टींवर विश्वास नव्हता. कधीतरी आम्ही दोघे गप्पा मारायचो; तेव्हा तो नेहमी म्हणायचा की हे मृत्यूनंतर आपण दहाव; बाराव करतो ते मला मान्य नाही. उगाच नको तो खर्च. एखादी व्यक्ती गेल्यानंतर लोकांना जेवण काय घालायचं? त्याची इच्छा होती की; असं काही त्याच्या नंतर करू नये. अर्थात ती परिस्थिती इतक्या लवकर येईल असं मला कधीच वाटलं नव्हतं. पण मला वाटतं; की त्याच्या मताप्रमाणे आपण वागाव."

नंदनला पुढे बोलू न देता त्याच्या आईने शांतपणे त्याच्याकडे बघितलं आणि; " माझ्या सचिनचं दहाव बाराव सगळं होणार. तो गेला; पण आपण आहोत ना. नंदन, कधी कधी आपल्याला काय वाटतं यापेक्षा जनरीत काय आहे ते समजून घेणं आणि त्याप्रमाणे वागणं जास्त महत्त्वाचं असतं. जाणारा जातो रे; पण मागे राहणाऱ्यांना याच समाजात राहायचं असतं ना? समाजाला जे पटत नाही तसं वागून कसं चालेल? त्यामुळे तू गुरुजींना सांग की यथायोग्य पद्धतीने सगळं काही होईल." नंदन काहीतरी बोलणार होता पण त्याच्या आईने डोळेच मिटून घेतले. त्यामुळे तो निघून गेला.

रात्र झाली होती; सगळ्यांच्या अंघोळी उरकल्या गेल्या होत्या आणि सगळेजण हॉलमध्ये बसले होते. एकटी वासंती काय ती स्वतःच्या खोलीत होती. शेजाऱ्यांनी रात्री सगळ्यांसाठी म्हणून खिचडी आणून दिली होती. वासंतीच्या भावाने वासंतीच्या आईला हळूच भूक लागली आहे अशी खूण केली. वासंतीची आई कुठली आणि सगळ्यांना ऐकू जाईल अशा आवाजात हलकेच म्हणाली; " जाणारा जातो; पण राहणाऱ्यांना शरीर धर्म विसरून चालणार नाही. शेजाऱ्यांनी खिचडी आणून दिली आहे. ती मी आणते; सगळ्यांनी थोडं थोडं खाऊन घ्यावं असं मला वाटतं."

यावर कोणीच काही बोललं नाही. तोच होकार समजून वासंतीची आई आत गेली आणि सगळ्यांसाठी खिचडी घेऊन बाहेर आली. वासंती बाहेर आली नाही; हे पाहून नंदन म्हणाला; "वासंतीला देखील भूक लागली असेल; मी तिला बोलावून आणतो." पटकन पुढे होत वासंतीची आई म्हणाली; " अरे तू बस. मी जाते खिचडी घेऊन वासंतीसाठी." उठत असलेल्या नंदनने एकदा वासंतीच्या आईकडे बघितलं आणि तो परत खाली बसला. खिचडीचं ताट घेऊन वासंतीची आई वासंतीच्या खोलीत केली. वासंती तिच्या पलंगावर पडली होती. वासंतीची आई तिच्या जवळ गेली आणि तिने तिला उठण्यासाठी हाक मारली; पण आईच्या लक्षात आलं की वासंती गाढ झोपली होती. दिवसभरामध्ये झालेल्या घटना नंतर देखील वासंती इतकी शांत कशी झोपू शकते? याचं वासंतीच्या आईला आश्चर्य वाटलं. बाहेर कोणाला तिचं हे झोपणं लक्षात येऊ नये म्हणून वासंतीच्या आईने घाईघाईने दरवाजा बंद केला आणि वासंतीला हलवून उठवलं. आईने काही एक न बोलता वासंतीच्या हातात खिचडी ठेवली; एकदा आईकडे बघून वासंतीने शांतपणे खिचडी खायला सुरुवात केली.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी सगळ्यांसाठी पोहे आणि चहाची सोय वासंतीच्या आईनेच केली. वासंतीची सासू तर अजूनही रडतच होती. आता हळूहळू घरात बरेच जण जमायला लागले होते. वासंतीचे काका, काकू देखील आले होते.

" वहिनी, नंदनचं शिक्षण झालं असलं तरी तसा तो अजून लहानच आहे. तुमचे सुने विषयी काय बोलायचं? तिला हवं तर ती तिच्या आई-वडिलांच्या घरी जाऊ शकते...." काका पुढे काहीतरी बोलणार होते इतक्यात वासंतीचा भाऊ एकदम उभा राहिला आणि म्हणाला; " काका माझं बोलणं कदाचित लहान तोंडी मोठा घास असं वाटेल. पण आपल्या समाजाचीच पद्धत आहे की एकदा लग्न झालं की मुलीचं माहेर संपत. सणावारी कोड कौतुक करून घेण्यासाठी जाणं वेगळं आणि परत कायमचं जाणं वेगळं. त्यामुळे वासंती इथेच राहील." वासंतीच्या भावाचं हे असं बोलणं खरंतर काकांना, वासंतीच्या सासूला आणि नंदनला अजिबात आवडलं नाही. पण त्यावर कोणीच काहीच बोललं नाही. काकांनी एकदा वासंतीच्या आईकडे बघितलं आणि ते परत बोलायला लागले; "नंदन लहान असला तरी सगळे विधी तोच करू दे असं मला वाटतं." एकदा नंदनकडे बघून वासंतीच्या सासूबाईंनी बर म्हणून मान हलवली आणि चर्चा संपली.

वासंतीची आई तिच्या खोलीमध्ये गेली. बघते तर वासंतीने कपडे बदलले होते. ती कुठेतरी बाहेर जायला निघाली होती.

"अग, कुठे जाते आहेस?" वासंतीच्या आईने आश्चर्याने विचारलं.

अगदी सहज आवाजात वासंती म्हणाली; "कुठे नाही ग. ग्रंथालयात जाऊन येते. तुझ्याकडे आले होते त्याआगोदरच ही कादंबरी वाचून पूर्ण झाली होती. तिची तारीख देखील होऊन गेली आहे. अजून उशीर केला तर उगाच जास्तीचे पैसे भरावे लागतील. तसंही मला घरात बसून कंटाळा आला आहे. एखादं पुस्तक आणीन म्हणते आहे; म्हणून निघाले आहे." तिचं ते सहज बोलणं ऐकून वासंतीच्या आईला धक्का बसला. वासंतीला हाताला धरून पलंगावर बसवत ती म्हणाली; "तुला वेड लागलं आहे का वासंती? कशी वागते आहेस कालपासून? तुला काही कळत नाही आहे का? तुला धक्का बसला आहे म्हणावं तर नीट वागते, बोलते आहेस. खाते-पिते आहेस. अग, तुझा नवरा मेला काल आणि तू आज ग्रंथालयात जायला निघालीस? लोक काय म्हणतील याचा तरी विचार कर ग." आईकडे शांतपणे बघत वासंती म्हणाली; "आई वेड नाही लागलेलं मला. सगळ्यांना वाटतंय की मी मोठमोठ्याने रडावं... सचिन... सचिन... करून सतत डोळ्यातून पाणी काढावं. पण आई मला असं काही करावंसं वाटतच नाही आहे." तिचं बोलणं ऐकून वासंतीची आई गोंधळून गेली.

आईला समोर बसवत वासंती म्हणाली; "आई, सचिन माझा नवरा होता हे खरं आहे. पण आई आमचा असा इतका सहवास झालाच नाही की माझी त्याच्याबद्दल खूप काही attachment निर्माण होईल. लग्नाला फक्त सात महिने झाले आहेत आई. त्यात आम्ही दोघे किती दिवस एकत्र होतो माहीत आहे का? लग्नाचे दोन दिवस धरून देखील जेमतेम दहा-बारा दिवस फक्त! तो त्याच्या कामाच्या बाबतीत खूप पॅशनेट होता. त्यात मला इथून लवकर घेऊन जायची त्याची इच्छा होती... हे सगळं मला माहित आहे. ते मला आवडायचं देखील. पण आई, अग, मुळात मला लग्न करायचं नव्हतं. त्यात बाबा गेले आणि तुम्ही मला सावरायला वेळही न देता लग्न करून दिलंत. इथे ज्याच्या जीवावर आले तोच नव्हता माझ्या सोबत. त्यामुळे तो गेल्यावर त्याच्यासाठी राडण्याइतका जिव्हाळाच निर्माण झाला नव्हता आमच्यात आई. अर्थात वाईट तर वाटतंच आहे; कारण आमच्यात छान दोस्ती झाली होती. कधीतरी अधून मधून गप्पा होत होत्या. पण आई..... नव्या नवलाईतलं प्रेमबिम नव्हतं आमच्या गप्पात." वासंतीचं ते शांतपणे समजावणं आईला अजूनच विचित्र वाटलं. पटकन तिच्या जवळून उठत ती म्हणाली; "मला तुझं हे बोलणं काहीही कळत नाही वासंती. पण मी तुला स्पष्ट सांगते; तू आत्ता कुठेही जायचं नाही आहे. गपचूप खोलीत बस." वासंतीला तिच्या आईच्या त्या बोलण्याचा अर्थच कळला नाही आणि तिच्या काही लक्षात यायच्या अगोदरच तिची आई खोलीबाहेर निघून गेली होती. जाताना तिने दरवाजा ओढून घेतला आणि बाहेरून कडी घातलेली वासंतीला ऐकू आली. वासंतीला आईच्या या अशा वागण्याचाच जास्त धक्का बसला.

थोडा वेळ गेला आणि अचानक तिला खोलीची कडी काढल्याचा आवाज आला. वासंती अजूनही पलंगावर बसली होती. ग्रंथालयात घेऊन जायला जी कादंबरी तिने काढली होती तीच कादंबरी वासंती चाळत होती. तिने मान वळवून दरवाजाकडे बघितलं. दारात नंदन उभा होता.

"वहिनी काय करते आहेस?" दारात उभं राहात नंदनने विचारलं.

"काही नाही रे. ही कादंबरी चाळत बसले आहे. खरं तर मला ती बदलायला जायचं होतं. पण आईने जाऊ दिलं नाही." अगदी सहज आवाजात वासंती म्हणाली.

"वहिनी, मी आत येऊ?" नंदनने विचारलं.

"कमाल करतोस नंदन. त्यात विचारण्यासारखं काय आहे. ये की आत." वासंती हसत पलंगावरून उठत म्हणाली. नंदन आत आला. त्याचा चेहेरा एकदम गंभीर होता. तो वासंती जवळ जाणार इतक्यात वासंतीची आई खोलीत आली. तिथे नंदनला बघून ती मनात चरकली. आदल्या दिवशी नंदन ज्या पद्धतीने वासंतीकडे बघत होता ते तिला आठवलं. अचानक खाकरत ती पुढे आली आणि म्हणाली; "नंदनजी काही हवं होतं का? वासंती अजून धक्क्यातून सवरलेली नाही. मला सांगा न तुम्हाला काय हवं आहे. मी देते." नंदनने मागे वळून बघितलं आणि वासंतीच्या आईकडे बघून कपाळाला आठ्या घातल्या. "मला काही नको आहे. बोलायला आलो आहे मी वहिनीशी." तो म्हणाला. "मग नंतर बोलता का? ती आत्ता थोडा आराम करते आहे." वासंतीच्या आईने देखील चिवटपणे उत्तर दिलं. वासंतीच्या आईचा अपमान होऊ नये म्हणून नंदन खोलीतून बाहेर निघून गेला. पण जाताना त्याने वासंतीकडे एकदा वळून पाहिलं. अर्थात ते देखील वासंतीच्या आईला आवडलं नाही. पण ती काहीच बोलली नाही.

"वासंती तू असं उगाच कोणालाही खोलीत येऊ देऊ नकोस ह. चांगलं नाही दिसत ते." वासंतीची आई तिला म्हणाली.

आईच्या बोलण्याने वासंतीला धक्काच बसला. "अग, कोणालाही म्हणजे काय? नंदन कोणीही नाही माझा दिर आहे." वासंती शांतपणे म्हणाली.

"ते मला देखील कळतं वासंती. पण लोक काय म्हणतील? अजूनही सचिनच्या घरातली सगळी पाहुणे मंडळी आहेत या घरात. जर त्यांनी बघितलं की तुझा दीर तुझ्या खोलीत येतो आणि बराच वेळ थांबतो तर उगाच तुझ्याबद्दल वाईट साईट चर्चा सुरू होईल. कसं कळत नाही ग तुला?" आई पोटतिडकीने म्हणाली.

"काय चाललं आहे आई तुझं? मी कुठेही जायचं नाही; कोणी माझ्याशी बोलायचं नाही. मग मी आयुष्यात काय करायचं नक्की? अग, माझा नवरा गेला यात माझी काय चूक? तू तर असं वागते आहेस की मी काहीतरी घोड चूक केली आहे; किंवा मीच त्याला मारलं आहे आणि आता त्याची शिक्षा मी भोगली पाहिजेच." वासंती म्हणाली. तिचं बोलणं ऐकून आई प्रचंड चिडली आणि तरातरा तिच्या जवळ येत तिने वासंतीला जोरात फटका मारला. "तुझ्या जिभेला काही हाड वासंती? काय बोलावं; कधी बोलावं याला काही काळ वेळ असतो की नाही? अग, वयाने लहान असलीस तरी आता लग्न होऊन विधवा सुद्धा झाली आहेस. आयुष्यातल्या अनुभवांनी काहीच कसं शिकवलं नाही तुला? इतकी पुस्तकं वाचतेस पण कसं वागावं ते मात्र नाही कळत तुला." आई म्हणाली.

"आई, तू संपूर्ण विरोधाभासी विषय लागोपाठच्या वाक्यात कसे बोलू शकतेस ग?" वासंती आईला चिडवल्या सारख्या आवाजात म्हणाली.

न कळून तिच्या आईने विचारलं; "म्हणजे?"

"आई, मुळात आपल्या जिभेला हाडच नसतं. बरं, जर हे भाषिक हाड आहे असं आपण म्हंटलं... म्हणजे मी कुठे, कधी आणि योग्य अयोग्य बोलणं.... या अर्थाने! तर तुझ्या पहिल्या प्रश्नातच हे समजतं की मला बोलण्याचं भान नाही. मग तू प्रश्न का विचारतेस? तुला हे मान्य आहे की मी वयाने लहान आहे; मग आई लग्न झालेली किंवा विधवा असले तरी त्या वयात मुली जसं वागतात तशीच तर वागते आहे मी. आई, तुला मी कालच सांगितलं आहे; माझं लग्न झालं होतं तरीही माझ्यात आणि सचिनमध्ये असं काही प्रेम नव्हतं की मी त्याच्या आठवणींमध्ये बुडून जाईन. मी जे आजवर वाचलं आहे न त्यातून जे शिकले तशी वागते आहे. आयुष्य म्हणजे पुढे जाणं आई; अडकून राहाणं नाही." वासंती म्हणाली.

"मला अक्कल नको शिकवू वासंती. एक लक्षात ठेव; निदान मी इथे असे पर्यंत मी तुला चुकीचं वागू देणार नाही. कळलं?"

आईच्या त्या बोलण्याने वासंती दुखावली गेली. पण तिला आईशी अजून वाद घालायचा नव्हता. त्यामुळे तिने आईकडे पाठ केली आणि ती पलंगावर आडवी झाली.

वासंतीची आई खोली बाहेर यायच्या आत बाहेर उभं राहून वासंती आणि तिच्या आईच्या मधलं बोलणं ऐकणारा नंदन पटकन निघून गेला.

दिवस उगवत होता आणि मावळत होता. दोन दिवस गेले आणि सगळेच नातेवाईक परतीचा विचार करायला लागले. संध्याकाळी सगळे हॉलमध्ये बसले होते त्यावेळी नंदनच्या आत्याने विषय काढला.

"उद्या तिसरा दिवस होतो आहे सचिन गेला त्याला." आत्या म्हणाली.

तिच्या त्या एका वाक्याने सचिनच्या आईच्या डोळ्यात परत पाणी उभं राहिलं. तिच्या जवळ जाऊन बसत आत्या म्हणाली; "वहिनी, इतका त्रास करून घेऊ नकोस ग. आपल्या हातात असतात का या गोष्टी? नको रडूस."

"माझा सोन्यासारखा मुलगा गेला वन्स. रडू नको तर काय करू? आता सगळी जवाबदारी नंदनवर." रडू आवरत सचिनची आई म्हणाली.

"नंदनवर तुमची जवाबदारी तर राहणारच न वहिनी." बाजूला बसलेले काका म्हणाले.

"फक्त मीच नाही भावजी. वासंती देखील आहेच की." सचिनची आई म्हणाली.

"अहो, वर्ष देखील झालेलं नाही लग्नाला. पाठवून द्या तिला माहेरी. तुमची जवाबदारी नाही होऊ शकत ती." काका एकदम म्हणाले आणि सगळेच काकांकडे बघायला लागले.

"मी काही चुकीचं सांगत नाही आहे. लहान आहे वासंती. परत तिचं आयुष्य सुरू करू शकते ती." काका म्हणाले.

अचानक वासंतीचा भाऊ उभा राहिला आणि म्हणाला; "वासंतीला आम्ही नेणार नाही. तिचं लग्न करून दिलं आम्ही. आता परत तिला परत नेणं शक्य नाही आम्हाला. मुळात विधवा मुलीचं लग्न परत होणं सोपं नाही. त्यात आम्ही राहातो लहानशा गावात. तिथे तर असं बोलणं म्हणजे देखील पाप. आता माझे वडील देखील नाहीत. आईची जवाबदारी माझ्यावर आहे. माझी पत्नी, दोन मुलांचं शिक्षण आणि आईच्या आजारपणांचा खर्च भागवताना मी मेटाकुटीला आलो आहे. त्यात अजून विधवा बहिणीची जबाबदारी घेणं मला परवडणार नाही. तुम्ही सधन आहात काका. तुम्हीच सांभाळा तिला."

त्याचं बोलणं ऐकून सचिनची आत्या म्हणाली; "अरे, असं एकदम जबाबदारी टाळून कसं चालेल? विषय पैशाचा नाही; पण सचिनचं वर्ष श्राद्ध व्हायच्या आत नंदनचं लग्न करावं लागेलच न आम्हाला. कारण पुढे तीन वर्षे थांबायचं म्हणजे नंदन तिशी ओलांडेल. मग त्याला शोभेशी मुलगी कशी मिळेल? आणि घरात मोठी विधवा वहिनी कायमची आहे; हे नवीन लग्न करून येणाऱ्या मुलीला कसं मान्य होईल? अशाने चांगली स्थळं नाही येणार सांगून नंदनसाठी."

"अहो पण आता तुमच्या घरातली एक व्यक्ती नाही का वासंती?" वासंतीचा भाऊ आपला मुद्दा सोडायला तयार नव्हता.

वासंतीची आई हळू आवाजात म्हणाली; "नेऊ आम्ही वासंतीला काही दिवसांसाठी..... पण... "

तिला पुढे काही बोलू न देता वासंतीचा भाऊ सगळ्यांसमोर आईला म्हणाला; "कुठे नेणार आहेस तू तिला आई? तुझं तुला तरी झेपतं आहे का? अजून जवाबदारी का घेते आहेस डोक्यावर? काही दिवसांसाठी तरी तुला जमणार आहे का? नवरा गेल्याचं दुःख मोठं असतं आई. तुला कामात मदत म्हणून नेशील तिला इथून; पण ती सतत रडत बसणार. मदत राहू दे; तुलाच तिचं सगळं करावं लागेल."

मुलीच्या सासरच्या लोकांसमोर आपला मुलगा आपल्याला खोटं पडतो आहे हे बघून वासंतीची आई एकदम गप झाली. ती मनातून दुखावली गेली होती; पण काही बोलणं शक्य नव्हतं. त्यामुळे पटकन उठून ती वासंतीच्या खोलीत निघून गेली.

"आम्ही वासंतीला नेणार नाही; उद्या तिसरा दिवस आहे. त्यामुळे मी निघीन उद्या. आई राहील तेरावं होईपर्यंत. तुम्हाला माझं काही बोलणं लागलं असेल तर मी माफी मागतो." इतकं बोलून वासंतीचा भाऊ देखील उठला आणि निघून गेला. सगळे तो गेला त्या दिशेने बघत राहिले.

थोड्या वेळाने उसासा सोडून काका उभे राहिले आणि म्हणाले; "वहिनी, शेवटी तुमचं मत महत्वाचं. पण मला वाटतं तरणी ताठी मुलगी घरात असणं योग्य नाही. नंदन आणि वासंतीच्या वयात फार अंतर नाही. उद्या नको ते काही घडलं तर त्या मुलीला तोंड दाखवायला जागा राहणार नाही. ठरवा काय ते. आम्ही देखील उद्या निघू. तेराव्याला येऊ तोपर्यंत ठरवा म्हणजे झालं." असं म्हणून काका देखील गेले. त्यांच्या पाठोपाठ त्यांची बायको देखील उठली.

काका गेल्यावर आत्याने विहिनीच्या खांद्यावर थोपटल आणि म्हणाली; "तुम्ही खरंच विचार करा ह वहिनी. तसं एक सांगू का? मी माझ्याकडे नेईन वासंतीला हवं तर. तुम्हाला तर माहीत आहे आमचा वाडा किती मोठा आहे; घरात आला गेला पण खूप. सासरे सरपंच आहेत माझे. घरात काम खूप असतं. नोकर कितीही ठेवले तरी घरचं माणूस लागतंच न. वासंती आली तर मला मदतच होईल मला." तिचं बोलणं ऐकून नंदन एकदम उभा राहिला आणि आत्याकडे चिडून बघायला लागला. नंदनच्या आईने एकदा नंदनकडे बघितलं आणि म्हणाली; "ठीक आहे वन्स. मी विचार करीन." तिचं बोलणं ऐकून तर नंदन पुरता भडकला; "आई कसला विचार करणार आहेस? वासंती इथे राहू शकते. हे तिचं घर आहे." असं म्हणून तिथून रागारागाने निघून गेला.

क्रमशः